تاریخچه
گامهای نخستین آموزش و پرورش در ایران پس از اسلام بر بنیانهای دینی تکیه داشته و مساجد و مکتبخانهها در آغاز مسیر این حرکت قرار داشتند. مساجد نخستین جایی بود که برای آموزش مورد توجه قرار گرفت. در استان گیلان نیز مانند سایر نقاط کشور نخستین گامهای آموزش از مساجد و مکتبخانهها آغاز گردید. نخستین مدرسه جدید در گیلان در سال ۱۳۱۴ ه. ق در زمان حکومت شعاع السلطنة در گیلان آغاز به کار کرد. در این مدرسه درسهایی مانند: زبان فرانسه، روسی، صرف و نحو، کلیات سعدی و قرائت قرآن تدریس میشد. پس از تأسیس نخستین مدرسه به سبک جدید مدارس دیگری نیز از سوی افراد و انجمنهای مختلف تأسیس گردید. نخستین مدرسه دخترانه به نام «شمسیه» در سال ۱۳۲۷ ه. ق (یعنی پس از گذشت سیزده سال از تأسیس اولین مدرسه پسرانه) به کوشش شیخ علی طالقانی (تنها) تأسیس گردید. اولین هنرستان گیلان نیز به نام «مدرسه فلاحت» به وسیله حاج میرزا حسن خان اسفند یاری (محتشم السلطنة) در سال ۱۳۲۵ ه. ق تأسیس گردید. مدیریت این مدرسه را میسو لافون فرانسوی بر عهده داشت و در آن به تدریس علوم کشاورزی و پرورش کرمابریشم پرداخته میشد. در این رهگذر برخی از خارجیان مقیم ایران و اقلیتهای مذهبی در گیلان مدارسی را بنیان نهادند. در سال ۱۲۹۰ ه. ق ارامنه مدرسهای به نام «انوشیروان» در رشت بنا نهادند. مبلغین پروتستان آمریکایی مدرسه متوسطه پسرانهای، در سال ۱۳۱۳ ه. ق در رشت تأسیس کردند و در پی آن آمریکاییها در سال ۱۳۲۴ ه. ق مدرسه متوسطه دخترانهای نیز تأسیس نمودند. همزمان با شروع نهضت جنگل (۱۲۹۳ـ۱۳۰۰ ه. ش) مدارسی نیز از طرف جنگلیها تأسیس گردید. جنگلیها در مرامنامه خود، تحصیلات ابتدایی را برای کودکان اجباری نموده و تحصیلات متوسطه و عالی را برای افراد با استعداد مجانی و الزامی دانستند.
نواحی
در تير ماه ۱۳۴۰ به علت گستردگي سطح مدارس حيات ادارهي آموزش و پرورش شهرستان رشت پايان گرفت ادارات آمــوزش و پرورش نـاحيهي يك و دو رشت تأسيس گرديد. از آن زمان به رغم رشد جمعیت، وسعت و گستردگی مدارس تغییری در سازماندهی آموزش عمومی رشت ایجاد نشده است.
عالی
اولین مرکز آموزش عالی در گیلان، در سال ۱۳۴۴ خورشیدی، با گشایش آموزشگاه عالی پرستاری، آغاز به کار کرد و در پی آن، مدرسه عالی بازرگانی رشت، در سال ۱۳۴۸ خورشیدی و مدرسه عالی پرستاری، در سال ۱۳۵۵ خورشیدی، تأسیس گردیدند. پس از آنها، دانشگاه گیلان، در راستای قراردادی میان ایران و آلمان غربی، در سال ۱۳۵۳ خورشیدی، تاسیس شد و از سال ۱۳۵۶ خورشیدی؛ کار خود را با پذیرش ۱۵۵ دانشجو در ۹ رشته، آغاز کرد. پس از انقلاب اسلامی ایران، مدرسه عالی مدیریت گیلان در لاهیجان و مدرسه عالی بازرگانی رشت، با دانشگاه گیلان، ادغام شدند.
شهر رشت فاقد دانشگاه صنعتی و دانشگاه تحصیلات تکمیلی دولتی میباشد و دارای ۲ دانشگاه دولتی، سه واحد دانشگاهی آزاد اسلامی، دانشگاه پیام نور، ۲ آموزشکده فنی دولتی ودانشگاه جامع علمی کاربردی تعدادی موسسه آموزش عالی غیر دولتی به شرح زیر میباشد:
- دانشگاه گیلان
- دانشگاه علوم پزشکی گیلان
- دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت
- دانشگاه آزاد اسلامی پردیس تحصیلات تکمیلی علوم و تحقیقات گیلان
- دانشگاه علم و فرهنگ شعبه رشت
- دانشگاه پیام نور مرکز رشت
- دانشگاه فرهنگیان رشت
- دانشگاه جامع علمی کاربردی واحد گیلان
- آموزشکده فنی و مهندسی شهید چمران رشت
- آموزشکده دخترانه دکتر معین رشت
- دانشگاه پیام نور مرکز رشت
- مرکز آموزش عالی راهبرد شمال
- موسسه آموزش عالی سردار جنگل
- موسسه آموزش عالی جابرابن حیان
- مرکز آموزش عالی احرار رشت
- مرکز آموزش عالی کادوس رشت
- مرکز آموزش عالی کوشیار رشت
- دانشکده سما رشت
حوزوی
فاز یک حوزه علمیهٔ امیر المؤمنین رشت بزرگترین حوزه علمیهٔ خاورمیانه (مجاور بزرگراه خلیج فارس)
در مورد آغاز فعالیتهای دینی در شهر رشت تارخ دقیقی در دست نیست اما بسیاری از مشاهیر علم دین از دیار گیلان برخاستند به عنوان مثال سلار دیلمی صاحب کتاب معروف «المراسم العلویه فی الاحکام النبویه» که در اوایل قرن پنجم بعد از فوت شیخ طوسی، مرجع علی الاطلاق شیعه در نجف بود، شاگرد سید مرتضی و شیخ مفید بود که بعد از رحلت شیخ، مرجعیت شیعه را عهدهدار شد. وی که از راه حلب به ایران میآمد در خسروشاه تبریز بیمار میشود و در آنجا فوت میکند و قبرش در این شهر است. این مسئله حاکی از آن است که از اواخر قرن چهارم عالمایی از این منطقه برخاستهاند.ابوالحسن کوشیار دیلمی، ریاضیدان و منجم معروف ایرانی و استاد ریاضیات و نجوم بوعلی سینا که در قرن ششم کتاب وی به زبان چینی ترجمه و در چین تدریس میشد، اهل گیلان بود. میرزای قمی اهل شفت هستند، حاج سید محمدباقر شفتی معروف به «حجتالاسلام شفتی» بنیانگذار مسجد سید اصفهان از شفت است، ملا عبدالرزاق لاهیجی داماد ملاصدرا اهل لاهیجان است، حاج شیخ عبدالله مازندرانی که در اصل مازندرانی نیست و اهل دیوشل گیلان است و چون تحصیلات ابتداییش در مازندران بوده است به عنوان آقا شیخ عبدالله مازندرانی معروف است و هم اکنون خانوادهاش در لاهیجان هستند، حاج شیخ شعبان دیویشلی، مجتهد معروف اهل لاهیجان است، شریف لاهیجی، صاحب «تفسیر شریف لاهیجی»، شیخ هاشم اشکوری که استاد آیتالله شاهآبادی «استاد امام» بود که او هم شاگرد مرحوم میرزا ابوالحسن جلوه بود و فلسفه ملاصدرا را از آن طریق به امام (ره) منتقل کرد، همگی از دیار گیلان بودهاند. وجود این افراد حاکی از آن است که تحصیل علم دین در گیلان سابقهٔ دیرین دارد و شهر رشت هم به عنوان شهر مهم این خطه از این مسئله مستثنی نیست. از جمله مهم ترین و تاریخی ترین حوزههای علمیه رشت عبارتند از:
- حوزه علمیه صالح آباد:حوزه علمیه صالح آباد چهرههای علمی و فرهنگی زیادی را تربیت نموده؛ و به جهت تدرّس میرزا کوچکخان جنگلی (میرزا یونس) معروف به مدرسه میرزا کوچک نیز شده است. بانی اصلی مدرسه و مسجد حاج حسن آقا فرزند آقا احمد کلانتر بود؛ که به تاسیس و ساخت مدارس علوم دینی و مساجد و تکایا برای برگزاری سوگواری ابا عبدالله الحسین (ع) رغبت داشت. طلاب حوزه علمیه صالحآباد از همان زمان جزء پیشروان راه آزادی بودند که از جمله آنها میتوان، از زندهیاد میرزا کوچک خان، حاج حسن کسمایی، محمد انشایی و سید حبیبالله مدنی نام برد. لازم بذکر است که مسجد و مدرسه حاج حسن تکیهای داشته که به عنوان محل پذیرایی شاعران و عالمانی بوده که هر چند وقت وارد رشت میشدند و در آنجا سکونت میکردند. همچنین مسجد مدرسه صالح آباد در سال ۱۳۴۱ شمسی تعمیر وباز سازی شد. قدمت این مدرسه نزدیک به ۱۵۰ سال میباشد. در سال ۱۳۸۳ براثر برف شدید ساختمان مدرسه کاملاً تخریب شد و در سال ۱۳۸۸از اساس و پایه ساخته شد.
- حوزه علمیه خواهران رشت: مدرسه دینی خواهران رشت ۱۵۰ سال سابقه تاریخی دارد، البته این مدرسه در گذشته به نام حوزه خواهران نبوده، بلکه با نام مدرسه حاج سمیع خوانده میشد که در دورهٔ پهلوی آن را «شاهدخت» نامیدند این مدرسه با نظر آیتالله شرعی، علیرغم مخالفت برخی از علمای منطقه و با استفتاء از رهبری، تخریب شد و هم اکنون در حال نوسازی در سه طبقه است.
- حوزه علمیه امیرالمؤمنین رشت بزرگترین حوزه خاورمیانه:این حوزه با مساحت ۴۰ هکتار با زیربنای ۷۱ هزار مترمربع با اعتباری بالغ بر بیست و پنج میلیارد تومان با ۴ طبقه احداث شده است. فاز نخست این حوزه ۳۰۰ طلبه شامل ۱۵۰ طلبه داخلی و ۱۵۰ طلبه خارجی را پذیرش میکند. این حوزه با حضور آیتالله جعفر سبحانی مرجع تقلید شیعیان، آیتالله محمدیگلپایگانی رئیس دفتر مقام معظم رهبری، آیتالله رسولی محلاتی، حجتالاسلام والمسلمین احمد مروی، محمدباقر نوبخت سخنگوی دولت، نمایندگان گیلانی مجلس شورای اسلامی، استاندار گیلان و جمع زیادی از علما و مدیران دستگاههای اجرایی استان گیلان در پنجم مهر ماه سال ۱۳۹۲ به بهرهبرداری رسید.